รูปกาเย หิ ภิชฺชนฺเต ภิชฺชนฺเตวฯ โส ภิชฺเชยฺยาติ โส มหนฺตตโร ขนฺโธ ภิชฺเชยฺยฯ

ทกฺขิณทิสํ คโตติ ทกฺขิณทิสามุเข ปวตฺโตฯ มหาขนฺโธ วิยาติ มหนฺโต สารวนฺโต สาขาขนฺโธ วิยฯ สาขขนฺธา หิ ทิสาภิมุขปวตฺตาการา, มูลขนฺโธ ปน อุทฺธมุคฺคโตฯ โสฬสนฺนํ ปญฺหานนฺติ โสฬสนฺนํ อปราปริยปวตฺตนิยานํ อตฺถานํฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโหฯ

4-5. อุกฺกเจลสุตฺตาทิวณฺณนา

[380-381] อมาวสุโปสเถติ อมาวสิอุโปสเถ, กาลปกฺขอุโปสเถติ อตฺโถฯ ปุริมนเยเนวาติ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยเนวฯ

6. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[382] มจฺจุเธยฺยสฺสาติ มจฺจุโน ปวตฺติฏฺฐานสฺสฯ

8. พฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[384] ตสฺมิํ กาเลติ ปฐมาภิสมฺโพธิยํฯ ภิกฺขุเยว นตฺถิ ธมฺมจกฺกสฺส อปฺปวตฺติตตฺตา, ภิกฺขุเยว ภิกฺขุลกฺขณโยคโตฯ เอกโก มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ เอกมคฺโค, ตํ เอกมคฺคํฯ ชาติยา ขโย วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตภูโตติ ชาติกฺขยนฺโต, นิพฺพานํ, ตํ ทิฏฺฐตฺตา ชาติกฺขยนฺตทสฺสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

9. เสทกสุตฺตวณฺณนา

[385] อยํ ตสฺส ลทฺธีติ อยํ อิทานิ วุจฺจมานา ตสฺส อาจริยสฺส ลทฺธิฯ ตโต อนาเมนฺโตติ เยน วํโส นมติ, เตน กายํ อนาเมนฺโตฯ ตถา นมนฺโต หิ ปติตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ โหติฯ ตนฺติ กายํ, ตํ วํสํ วาฯ อากฑฺเฒนฺโต วิยาติ นมิตฏฺฐานโต ปรภาเคน อากฑฺเฒนฺโต วิยฯ เอกโตภาคิยํ กตฺวาติ ยถาวุตฺตํ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา โอนตํ วิย กตฺวาฯ ตถา กรณํ ปน ตถา วาตูปตฺถมฺภคาหาปเนนาติ อาห – ‘‘วาตูปตฺถมฺภํ คาหาเปตฺวา’’ติฯ ตญฺจ สติยา ตทตฺถํ อุปฏฺฐาเนนาติ วุตฺตํ ‘‘สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา’’ติฯ นิจฺจโลว นิสีทนฺโต อนฺเตวาสี อาจริยํ รกฺขติ, เอตฺตกํ อาจริยสฺส ลทฺธิวเสน วุตฺตํฯ ‘‘อาจริโย วํสํ สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโต’’ติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

‘‘อตฺตานเมว รกฺขตี’’ติ อิทํ อตฺตโน รกฺขณํ ปธานํ กตฺวา วุตฺตํ, น อนฺเตวาสิกนฺติ อวธารณผลํฯ อตฺตรกฺขาย ปเนตฺถ สิชฺฌมานาย อนฺเตวาสิกรกฺขาปิ สิทฺธา เอว โหตีติฯ ทุติยปกฺเขปิ เอเสว นโยฯ โส ตตฺถ ญาโยติ ยา อตฺตโน เอว รกฺขา, สา อตฺถโต ปรรกฺขาปิ โหตีติ อยเมตฺถ ญาโย ยุตฺตปฺปโยโคฯ อนุวฑฺฒิยาติ ยถาวฑฺฒิตสฺส อนุอนุวฑฺฒิยาฯ เอเตน ปฏิลทฺธสมฺปยุตฺตปโมทนากาโร ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘สปุพฺพภาคาย มุทิตายาติ อตฺโถ’’ติฯ อาเสวนายาติอาทีนิ ปทานิ อนุทยตาปริโยสานานิ (ยสฺมา สติปฏฺฐานํ เสวนฺตสฺส สิทฺธํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ รกฺขณํ ปกาเสนฺติ, ตสฺมา) – ‘‘อตฺตานํ, ภิกฺขเว, รกฺขิสฺสามีติ สติปฏฺฐานํ เสวิตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

10. ชนปทกลฺยาณีสุตฺตวณฺณนา

[386] ชนปทสฺมิํ กลฺยาณีติ สกลชนปเท ภทฺทา รูปสมฺปตฺติยา สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ สุนฺทรา เสฏฺฐาฯ รูปสมฺปตฺติ จ นาม สพฺพโส รูปโทสาภาเวน รูปคุณปาริปูริยา โหตีติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉสรีรโทสรหิตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ทุวิธมฺปิ วิวรนฺโต ‘‘สา หี’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตาติ ปญฺจวิธสรีรคุณสมฺปทาหิ สมนฺนาคตาฯ นาติทีฆา นาติรสฺสาติ ปมาณมชฺฌิมา ทีฆตรปฺปมาณา น โหติ, น อติรสฺสา, ลกุณฺฑกรูปา น โหติฯ นาติกิสาติ อติวิย กิสถทฺธมํสโลหิตา ทิสฺสมานา อฏฺฐิสรีรา ชาลสรีรา น โหติฯ นาติถูลาติ ภาริยมํสา มโหทรา น โหติฯ นาติกาฬา นาจฺโจทาตาติ อติวิย กาฬวณฺณา ฌามงฺคาโร วิย , ทธิตกฺกาทีหิ ปมชฺชิตมตฺตกํสโลหวณฺณา น โหติฯ มนุสฺสโลเก ตาทิสิยา รูปสมฺปตฺติยา อภาวโต อติกฺกนฺตา มนุสฺสวณฺณํฯ ยถา ปมาณยุตฺตา, เอวํ อาโรหปริณาหโยคโต จ ปเรสํ ปสาทาวหา นาติทีฆตาทโยฯ เอวํ มนุสฺสานํ ทิพฺพรูปตาสมฺปตฺตีปีติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณ’’นฺติฯ เอตฺถ จ นาติทีฆนาติรสฺสตาวจเนน อาโรหสมฺปตฺติ วุตฺตา อุพฺเพเธน ปาสาทิกภาวโตฯ กิสถูลโทสาภาววจเนน ปริณาหสมฺปตฺติ วุตฺตาฯ อุภเยนปิ สณฺฐานสมฺปทา วิภาวิตา, นาติกาฬตาวจเนน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา วิวณฺณตาภาวโตฯ ปิยงฺคุสามาติ ปริณตปิยงฺคุปุปฺผสทิสสรีรนิภาสาฯ มุขปริโยสานนฺติ อธโรฏฺฐมาหฯ อยํ ยถาวุตฺตา สรีรวณฺณสมฺปตฺติฯ อสฺสาติ ชนปทกลฺยาณิยาฯ ฉวิกลฺยาณตา ฉวิสมฺปตฺติเหตุกตฺตา ตสฺสาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ นขา เอว ปตฺตสทิสตาย นขปตฺตานิฯ

(ปสาโว สรีราวยเวน อิริยนนฺติ อาห – ‘‘ปวตฺตีติ อตฺโถ’’ติ, ปสาโว ยถาปริตเมว กนตนฺติ, น สภาวสนฺธานํฯ ยถาวิภาวเสน อุตฺตมเมว นจฺจํ นจฺจติฯ เต วา วีสติยาสูติรํ ธานปฺปตฺติยา ปวตฺติยา ปวตฺติมกตมนฺทตา วิภาวสุฏตสฺส อุตฺตมเมว คีตญฺจ คายตีติ อตฺโถฯ) [เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อสุทฺโธ ทุสฺโสธนีโย จฯ สุทฺธปาโฐ คเวสิตพฺโพฯ] สมติตฺติโก เตลปตฺโตติ มุขวตฺติสมํ เตลานํ ปูริตตฺตา สมติตฺติกมุขํ เตลภาชนํฯ อนฺตเรน จ มหาสมชฺชํ อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณินฺติ ชนปทกลฺยาณิยา, ตสฺสา จ นจฺจคีตํ เปกฺขิตุํ สนฺนิปติตมหาชนสมูหสฺส มชฺฌโต ปริหริตพฺโพ เนตพฺโพฯ นนฺติ เตลํฯ อาหเรยฺยาติ อาปชฺเชยฺยฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – เตลปตฺตํ วิย กายคตาสติ, ตสฺส ปริหรณปุคฺคโล วิย วิปสฺสโก, ชนกายา วิย ปุถุตฺตารมฺมณานิ, อสิปุริโส วิย มโน, เตลสฺส จชนํ วิย กิเลสุปฺปาทนํ, สีสปาตนํ วิย อริยมคฺคญาณสีสานุปฺปตฺติฯ ‘‘กายคตา สติ โน ภาวิตา…เป.… สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

นาลนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สีลฏฺฐิติวคฺโค

1-2. สีลสุตฺตาทิวณฺณนา

[387-388] สีลานีติ พหุวจนํ อเนกวิธตฺตา สีลสฺสฯ ตญฺหิ สีลนฏฺเฐน เอกวิธมฺปิ จาริตฺตาทิวเสน อเนกวิธํฯ เตนาห – ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลานี’’ติฯ ปญฺหมคฺโคติ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส วีมํสนํฯ เตนาห – ‘‘ปญฺหคเวสน’’นฺติฯ

3-5. ปริหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[389-391] ปุคฺคลวเสน ปริหานํ โหติ น ธมฺมวเสนฯ โย น ภาเวติ, ตสฺเสว ปริหายติฯ เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ

6. ปเทสสุตฺตวณฺณนา

[392] ปเทสโต ภาวิตตฺตาติ เอกเทสโต ภาวิตตฺตา ภาวนาปาริปูริยา อนนุปฺปตฺตตฺตาฯ เตนาห – ‘‘จตฺตาโร หิ มคฺเค’’ติอาทิฯ

7. สมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[393] สมตฺตา ภาวิตตฺตาติ ปริยตฺตา ภาวิตตฺตาฯ

8-10. โลกสุตฺตาทิวณฺณนา

[394-396] มหาวิสยตฺตา มหติโย อภิญฺญา เอตสฺสาติ มหาภิญฺโญ, ตสฺส ภาโวติ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สตตวิหารวเสน วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ เถรสฺสฯ อาวชฺชนสฺส คตินฺติ เอกาวชฺชนสฺเสว คมนวีถิํฯ อนุพนฺธติ จกฺกวาฬานํ สหสฺสํ เอกาวชฺชเนเนว สหสฺสโลกธาตุยา อิจฺฉิตมตฺถํ ชานิตุํ สมตฺโถติ ทสฺเสติฯ

สีลฏฺฐิติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนนุสฺสุตวคฺควณฺณนา

[397-407] ยา เวทนา สมฺมสิตฺวาติ ยา เตภูมกเวทนา สมฺมสิตฺวาฯ ตาวสฺสาติ ตา เตภูมกเวทนา เอว อสฺส ภิกฺขุโนฯ สทิสวเสน เจตํ วุตฺตํ, อนิจฺจาทิสมฺมสนวเสน วิทิตา ปุพฺพภาเค สมฺมสนกาเล อุปฏฺฐหนฺติฯ ปริคฺคหิเตสูติ ปริชานนวเสน ปริจฺฉิชฺช คหิเตสุฯ ‘‘เวทนา ตณฺหาปปญฺจสฺส, วิตกฺโก มานปปญฺจสฺส, สญฺญา ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลวเสน สมฺมสนํ วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เวทนาวิตกฺกสญฺญา ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจานํ มูลทสฺสนวเสนา’’ติ อปเรฯ

อนนุสฺสุตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อมตวคฺโค

2. สมุทยสุตฺตวณฺณนา

[408] สารมฺมณสติปฏฺฐานาติ อารมฺมณลกฺขิตา สติปฏฺฐานา กถิตา, น สติลกฺขณาฯ

4. สติสุตฺตวณฺณนา

[410] สุทฺธิกํ กตฺวา วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ตถา จ วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘กาเย วา ภิกฺขู’’ติฯ

6. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตวณฺณนา

[412] เชฏฺฐกสีลนฺติ ปธานกสีลํฯ สีลคฺคหณญฺหิ ปาฬิยํ ปาติโมกฺขสํวรวเสเนว อาคตํฯ เตนาห ‘‘ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวโรว สีลนฺติ อวธารณํ อิตเรสํ ติณฺณํ เอกเทเสน ปาติโมกฺขนฺโตคธภาวํ ทีเปติฯ ตถา หิ อโนโลกิโยโลกเน อาชีวเหตุ จ ฉสิกฺขาปทวีติกฺกมเน คิลานปจฺจยสฺส อปฺปจฺจเวกฺขิตปริโภเค จ อาปตฺติ วิหิตาติฯ ตีณีติ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ สีลปริยาเยน เตสํ กตฺถจิ สุตฺเต คหิตฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ นิปฺปริยายสีลตํ เตสํ ปฏิกฺขิปติฯ ฉทฺวารรกฺขณมตฺตเมวาติ ตสฺส สลฺลหุกตมาห จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน ปฏิปากติกภาวปฺปตฺติโตฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปฺปาทนเหตุกา หิ ปจฺจยานํ อุปฺปตฺติฯ อิทมตฺถนฺติ อิทํ ปโยชนํ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปริภุญฺชเนติ อธิปฺปาโยฯ นิปฺปริยาเยนาติ อิมินา อินฺทฺริยสํวราทีนิ ตีณิ ปธานสีลสฺส ปริปาลนปริโสธนวเสน ปวตฺติยา ปริยายสีลานิ นามาติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ปาติโมกฺขสีลสฺเสว ปธานภาวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสติ ปาติโมกฺขสํวโรฯ เสสานิ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทีสุ วิตฺถาริโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโนติ กายิกเจตสิกอวีติกฺกมสงฺขาเตน อาจาเรน จ นเวสิยาทิโคจรตาทิสงฺขาเตน โคจเรน จ สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนอาจารโคจโรติ อตฺโถฯ อปฺปมตฺตเกสูติ อติปริตฺตเกสุ อนาปตฺติคมนีเยสุฯ ‘‘ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺเตสู’’ติ อปเรฯ วชฺเชสูติ อกรณีเยสุ คารยฺเหสุฯ เต ปน เอกนฺตโต อกุสลา โหนฺตีติ อาห – ‘‘อกุสลธมฺเมสู’’ติฯ ภยทสฺสาวีติ ภยโต ทสฺสนสีโล, ปรมาณุมตฺตมฺปิ วชฺชํ สิเนรุปฺปมาณํ วิย กตฺวา ทสฺสนสีโลฯ สมฺมา อาทิยิตฺวาติ สมฺมเทว สกฺกจฺจํ สพฺพโส จ อาทิยิตฺวาฯ สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ สมุทายโต อวยวนิทฺธารณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติอาทิมาหฯ สิกฺขาปทํ สมาทาตพฺพํ สิกฺขิตพฺพญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาฯ ปุพฺเพ ปท-สทฺโท อธิฏฺฐานฏฺโฐ, อิธ ภาคตฺโถติ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห – ‘‘สิกฺขาโกฏฺฐาเสสู’’ติฯ มูลปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอาทิเภทํ ยํกิญฺจิ สิกฺขิตพฺพํ ปูเรตพฺพํ สีลํ, ตํ ปน ทฺวารวเสน ทุวิธเมวาติ อาห – ‘‘กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สิกฺขาปเทสูติ อาธาเร ภุมฺมํ สิกฺขาภาเคสุ กสฺสจิ วิสุํ อคฺคหณโตฯ เตนาห – ‘‘ตํ ตํ สพฺพ’’นฺติฯ ‘‘ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสายา’’ติ วจนโต อนภิชฺฌา อพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิโยปิ สีลนฺติ วุตฺตา, ตสฺมา อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสีลเมว กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

7. ทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา

[413] เอตฺถาปิ มโนสุจริตํ สีลํ นามาติ ทสฺเสตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมาปิ ตโย’’ติฯ อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมา สีลํ โหตีติ เวทิตพฺพา กายวจีสุจริเตหิ สทฺธิํ มโนสุจริตมฺปิ วตฺวา ‘‘ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐายา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐสตฺตเมสูติ ฉฏฺฐสตฺตมวคฺเคสุ อปุพฺพํ นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ วคฺคเปยฺยาลโต ปน อิมสฺมิํ สติปฏฺฐานสํยุตฺเต กติปยวคฺคา สงฺคหํ อารูฬฺหา, ตถาปิ เตสํ อตฺถวิเสสาภาวโต เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ มุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา, เอกจฺเจสุ อติสํขิตฺตาว, เต สงฺเขปวเสน ทฺเว กตฺวา ‘‘ฉฏฺฐสตฺตเมสู’’ติ วุตฺตํฯ

อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สติปฏฺฐานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ

1. สุทฺธิกวคฺโค

1. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา

[471] จตุภูมก …เป.… ลพฺภนฺติ กุสลาพฺยากตภาวโต เตสํ ติณฺณํ อินฺทฺริยานํฯ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ…เป.… สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ กุสลตฺติกสาธารณตฺตาฯ จตุภูมก …เป.… วเสนาติ จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉทวเสน เจว กุสลาทีหิ สพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[477] ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ ตญฺหิ ปริญฺเญยฺยตาย ทุกฺขสจฺจสงฺคหํฯ สมุทยสจฺจวเสนาติ ตณฺหาวิชฺชาทิํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทยสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ นิโรธนฺติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนุปาทาย นิโรธนิมิตฺตํ นิพฺพานํฯ ปฏิปทนฺติ สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อริยมคฺคํฯ เสเสสูติ วีริยินฺทฺริยาทีสุฯ

สุกฺกปกฺเขติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อนวชฺชปกฺเขฯ อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตปุพฺพภาคภูตสทฺธาธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา สทฺธา เอว เหตฺถ ‘‘อาวชฺชน’’นฺติ วุตฺตา, น มโนทฺวาราวชฺชนํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา อาวชฺชนา ปคฺคหุปฺปตฺติฏฺฐานานํ ติกฺขานํ วีริยินฺทฺริยาทีนํ ปฐมุปฺปตฺติยา อาวชฺชนปริยาเยน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุพฺพลา หิ ปฐมุปฺปนฺนา ปคฺคหาภาวโต วีริยินฺทฺริยาทีนํ สมุทโยติ พลวภาวปฺปตฺตวีริยินฺทฺริยาทิกสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยานิ โหนฺตีติ เตสํ สมุทโยติ วุตฺตา, ปุพฺเพ อธิมุจฺจนาทิวเสน ปวตฺตสฺส อาวชฺชนสฺส สมุทยาติ อตฺโถฯ ปุน ฉนฺทวเสนาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺทวเสน สทฺธาทีนํ อุปฺปาเทตุกามตาการปฺปวตฺตสฺส ฉนฺทสฺส วเสนฯ มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสน ปวตฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ตสฺส นิพฺพตฺตกโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยาฯ เอวมฺปีติ ‘‘อธิโมกฺขวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนปิฯ

ฉสุ สุตฺเตสูติ ทุติยโต ปฏฺฐาย ฉสุ สุตฺเตสุฯ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ อสฺสาทคฺคหเณน หิ สมุทยสจฺจํ, อาทีนวคฺคหเณน ทุกฺขสจฺจํ, นิสฺสรณคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจานิ คหิตานีติฯ ปฐมสุตฺเต ปน อินฺทฺริยานํ สรูปทสฺสนเมวาติฯ

8. ทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[478] โสโต อาปชฺชียติ เอเตนาติ โสตาปตฺติ, อนาคตํ ปติ ปฐมมคฺโคฯ โสโตติ อริยมคฺคโสโต ทฏฺฐพฺโพฯ อาปชฺชียตีติอาทิโต ปฏิปชฺชียติฯ ปฐมมคฺคปฏิลาภนิมิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ อิธ ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ วุตฺตานิฯ ตานิ ปน ตีสุ ฐาเนสุ สทฺธา อริยกนฺตสีลญฺจาติ เวทิตพฺพานิฯ สวิสเยติ สกวิสเยฯ เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ สาติสยกิจฺจํ, เตสํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺวาติ อตฺตโน กิจฺจาติเรกฏฺฐานํ ปฏิลภิตฺวาฯ ปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺทหนกิจฺเจสุ ปุเรจารํ โธรยฺหํฯ เสสานิ วีริยินฺทฺริยาทีนิฯ ตทนฺวยานีติ ตทนุคตานิ ตสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิกสฺส ปกฺขิกานิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ฌานวิโมกฺเขติ ฌานสงฺขาเต วิโมกฺเข สมาธิปธานตาย ฌานานํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา’’ติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ สทฺธูปนิสญฺหิ สีลนฺติฯ อริยสจฺจานิ ปตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมตพฺพานิ ปาปุณิตฺวาฯ

9-10. ปฐมวิภงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[479-480] เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญาติ อาห – ‘‘ปญฺญาเยตํ นาม’’นฺติฯ นิปายติ สํกิเลสธมฺเม วิโสเสติ นิกฺขาเมตีติ นิปโก, ถิรติกฺขสติปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกนฺติ สติยาปิ เนปกฺกภาโว ยุชฺชเตวฯ เอวญฺหิ ‘‘สติเนปกฺเกนา’’ติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สติยา จ เนปกฺเกนาติ เอวํ วุจฺจมาเนน สตินิทฺเทโส นาม กโต โหติเยวฯ อสุกํ นาม สุตฺตํ วา กมฺมฏฺฐานํ วา เม ภาสิตนฺติฯ โวสฺสชฺชียติ สงฺขารคตํ เอตสฺมิํ อธิคเตติ โวสฺสคฺโค, นิพฺพานํฯ ตํ อารมฺมณํ กริตฺวาติ อาห – ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ คจฺฉนฺติยาติ สงฺขารานํ อุทยญฺจ วยญฺจ อุทยพฺพยํ คจฺฉนฺติยา พุชฺฌนฺติยาฯ เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปริคฺคาหิกายา’’ติฯ สทฺธาสติปญฺญินฺทฺริยานิ ปุพฺพภาคานิ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญายา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อารทฺธวีริโย วิหรติ, โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตตฺตา วีริยินฺทฺริยํ มิสฺสกํฯ ‘‘โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา สมาธินฺทฺริยํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมวฯ อยเมวาติ ยฺวายํ นวเม วุตฺโตฯ อยเมว ปุพฺพภาคมิสฺสกโลกุตฺตรตฺตธมฺมปริจฺเฉโทฯ

สุทฺธิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มุทุตรวคฺโค

1. ปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา

[481] สมฺมปฺปธาเน อารพฺภาติ สมฺมปฺปธาเน ภาวนาวเสน อารพฺภฯ เตนาห ‘‘ภาเวนฺโต’’ติฯ ยถา วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภตี’’ติ เทสนา อาคตา, เอวํ สตินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน อารพฺภ สติํ ปฏิลภตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘สตินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํฯ สทฺธินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน น ตถา เทเสติฯ